دکتر علی حسین نجفی ابرند آبادی

مقدمه

مطالعات و یافته های تحقیقات در قلمرو تاریخ حقوق کیفری نشان می دهد که جوامع بشری برای مقابله با جرم عمدتا از مجازات ، آن هم از انواع شدید آن ، استفاده می کرده اند (( یعنی پیشگیری کیفری )) به عنوان نمونه ، قانون (( هیتی ها )) یا (( هی تیت ها )) و قانون (( حمورابی)) که مربوط به حدود چهار هزار سال پیش است و حدود یک قرن پیش کشف شده اند، رژیم کیفری نسبتا شدیدی را – البته با درجه های متفاوتی – برای حمایت از ارزشهای غالب و حاکم در جوامع خود و نیز مبارزه با متجاوزان به این ارزشها پیش بینی کرده بودند . اما به حکایت همین یافته های حقوق کیفری و مکاتب مختلف فلسفی – کیفری این شدت وحدت نظام کیفری نتوانسته است ، آن طور که انتظار می رفته است ، منحنی جرائم را مهار کند یا آنها را از میان ببرد .

تولد رشته های انسان شناسی جنایی و سپس جرم شناسی در ربع آخر سده نوزدهم تا حد زیادی به دنبال شکست نظام کیفری در مهار موج بزهکاری بوده است . موضوع جرم شناسی یعنی علم جرم ، بررسی ماهیت و فرایند تکوین جرم یا به عبارت دیگر علت شناسی جرم است . اگر چه جرم شناسی موضوع مطالعه عمده خود یعنی جرم را از حقوق کیفری می گیرد ، لیکن برای انجام تحقیقات و مطالعات خود به عنوان رشته ای مستقل از مفاهیم و روشهای خاص خود استفاده می کند . 6 مثلا به جای جرم که مفهومی است حقوقی از اصطلاح و مفهوم تبهکاری یا بزهکاری استفاده می کند که معنا و آثار خاص خود را در این علم دارد ؛یا جرم شناسی برای مطالعات ، تحقیقات و هدفهایی که دنبال می کند دست به طبقه بندی بزهکاری می زند . در این خصوص ، جرم شناسی معیارهایی را برای طبقه بندی لحاظ می کند . مثلا بر اساس معیار (( جنسیت )) ، بزهکاری مردان و بزهکاری زنان ، با معیار (( سن ))، بزهکاری اطفال و بزهکاری کبار (بزرگسالان) ، با معیار ( ملیت ) ، بزهکاری بیگانگان ( خارجی ها ) و بزهکاری بومی ها و بر اساس معیار (( میزان آثار اجتماعی ، اقتصادی ، …… جرائم )) ، بزهکاری را به بزهکاری بزرگ ، بزهکاری متوسط و بزهکاری کوچک تقسیم می کند – معیاری که مثلا پلیس فرانسه برای تنظیم آمار سالیانه بزهکاری ظاهری یا پلیسی در این کشور از سال 1972 مورد توجه قرار می دهد

کاربرد اصطلاح یا مفهوم بزهکاری کوچک یا جرائم خرد یا بزهکاری محلی یا (( بزهکاری مربوط به همسایگی و همجواری یا ناشی از آن )) نیز از این قاعده در جرم شناسی ، علوم پلیسی و حتی علوم سیاسی مستثنی نیست . زیرا ارتکاب و گسترش این قبیل جرائم ، همان طور که خواهیم دید ، سبب شده است که مردان سیاسی ، احزاب ، دولتمردان و حتی جامعه مدنی نیز به مسأله بزهکار پرداخته و برای مهار آن برنامه های خاص خود را اعلام کنند . بدین ترتیب جرم که ابتدا دارای مفهومی حقوقی ، قضائی و پلیسی بوده است ، امروزه به لحاظ آثار اجتماعی و شیوه های مختلف کنترل آن ، دارای مفهوم ، بار و تبعات سیاسی ، اقتصادی و نیز اجتماعی شده است و بنابراین نهادهای متنوع دولتی و نهادهای متنوع مردمی برای مهار آن بسیج شده و سرمایه گذاری می کنند .

بی تردید مفهوم بزهکاری خرد یا کوچک ، مفهومی متغیر در مکان و زمان است . چه بسا جرمی که در فرانسه کم اهمیت و پیش پا افتاده تلقی می شود ، در ایران جرم متوسط یا یک جرم بزرگ تلقی گردد . یا بالعکس . یا عمل مجرمانه ای که مثلا سه دهه پیش مهم تلقی می شده ، اینک به یک جرم خرد تعبیر می شود . بی تردید علل افزایش این جرائم نیز در کشورها متفاوت است . اما در هر حال سرقتهای ساده مثل کیف زنی ، جیب زنی ، کف زنی ، سرقت وسایل نقلیه موتوری و غیر موتوری یا سرقت وسایل داخل یا بیرون خودرو، ویرانگری اموال عمومی (واندالیسم)، تهاجمات و تعرضات خشونت آمیز ساده در معابر عمومی علیه افراد (به ویژه اشخاص سالخورده یا زنان)، خرده فروشی و عرضه مواد مخدر در سطح محله ها، استعمال مواد مخدر در مکانهای عمومی مثل پارکها، شعارنویسی و یا نقاشیهای مستهجن بر در و دیوار معابر عمومی (دیوارنویسی) و بالاخره ارتکاب اعمال و انجام رفتارهایی که به «بی نزاکتی و بی ادبی های عمومی» تعبیر شده است، عموماً از مصادیق جرائم کوچک قلمداد می شود.

همانطور که پیش تر گفته شد، جرم شناسی از طبقه بندی بزهکاری هدفهای خاص را دنبال می کند. یکی از این هدفها، پیشگیری از بزهکاری و نیز پیشگیری از تکرار جرم است.

با گرد آوری تعدادی از جرائم ارتکابی زیر عنوان «بزهکاری خرد»، هدف علم جرم شناسی آن بوده است که با توجه به خصوصیات این جرائم و با توجه به تیپ مباشران این قبیل جرائم، اقدامها و تدابیر پیشگیرانه مناسب با طبیعت آنها ارائه نماید. افزایش جرائم کوچک و محلی از حدود 25 سال پیش به این طرف در پاره ای کشورها، به ویژه جوامع صنعتی که با پدیده شهرنشینی روزافزون و توسعه افقی – عمودی شهرها وکلان شهرها و نیز نسل دوم و حتی سوم مخاجران خارجی دست به گریبانند، علاوه بر خسارات مادی، به ویژه موجب ظهور احساس ناامنی و ترس از بزه دیدگی در بین شهروندان شده است. در نتیجه، این قبیل جرایم کیفیت زندگی مردم را خدشه دار کرده در نهایت فضای فعالیتهای اجتمائی، اقتصادی و اجتمائی یعنی پیشرفت جامعه را نامطمئن و دستخوش اختلال می کند. با توجه به پیامدهای اخیر خرد است که امروزه در کنار استفاده از نهادهای قهرآمیز و کیفری و با توجه به محدود بودن ظرفیت و کارایی این نهادها، بر پیشگیری و به ویژه پیشگیری مشارکتی تکیه می شود.

اما، انریکوفّری ایتالیایی جامعه شناسی جنایتی و نیز از بنیانگذاران مکتب تحققی در ایتالیا، نخستین کسی است که از پیشگیری و جانشینهای کیفری برای مهار جرائم و مقابله با بزهکاری سخن به میان آورده است. و بدین ترتیب است که مفهوم و اصطلاح پیشگیری وارد متون جرم شناسی شده، به طوری که امروزه در سیاست جنائی سازمان ملل متحد، شورای اروپا و نیز بسیاری کشورها، پیشگیری یعنی اتخاذ و اعمال اقدامها و تدابیر غیرکیفری و غیرسرکوب گر به منظور جلوگیری از وقوع جرائم، دارای جایگاه ویژه ای شده است (پیشگیری غیرکیفری)، که این امر خود حکایت از پذیرش یک رویکرد یاره یافت کلان نسبت به جرم و کنترول آن دارد. برگزاری همایشهای متعدد بین المللی، منطقه ای و داخلی در اغلب کشورها در مورد دو دهه اخیر دلیل دیگری بر اهمیت آن است:

کنگره های پنج ساله سازمان ملل متحد تحت عنوان «کنگره های پیشگیری از جرم و اصلاح بزهکاران» و یکی از کمیسیونهای فنی شورای اقتصادی و اجتماعی این سازمان نیز تحت عنوان «کمیسیون پیشگیری از جرم و عدالت کیفری» نامگذاری شده است. «کمیته اروپایی مسائل جنائی» شورای اروپا در همایشها، قطعنامه ها و توصیه نامه های خود پیشگیری را از اولویتهای سیاست جنائی در اروپا می داند.

امروزه در سطح داخلی نیز دولتها کمیسیون یا کمیته یا شورای خاصی را به عنوان متوالی و مسوؤل پیشگیری از بزهکاری ایجاد نموده، مدیریت آن را به وزارت کشور (مثلاً در انگلستان) یا به وزارت دادگستری مثلاً در نروژ، دانمارک) یا به طور مشترک به دو وزارتخانه و دادگستری (مثلاً در هلند) یا به صورت مدیریت مشترک به نمایندگان جمعی از وزارتخانه ها (مثلاً در فرانسه) یا مستقیماً به سازمان پلیس (مثلاً در قبرس) محول می کنند یا بعضی نهاد مستقلی را ربای اداره و هدایت امر پیشگیری ایجاد می نمایند (مثلاً سوئد).
در ایران نیز پیشگیری از بزهکاری در متون رسمی مورد توجه قرار گرفته و این مفهوم علاوه بر ورود در نوشته های فارسی جرم شناسی، در بعضی قوانین و مقررات نیز وارد شده است. به موجب اصل 156 قانون اساسی ج.|.|. قوه قضائیه علاوه بر کشف جرم و تعقیب و مجازات مجرمین (بند 4) باید به عنوان وظیفه دیگر، برای «پیشگیری از وقوع جرم و اصلاح مجرمین» اقدام مناسب به عمل آورد (بند 5). قانون نیروی انتظامی مصوب خرداد 1369 نیز «پیشگیری از وقوع جرایم» را یکی از وظایف آن نیرو پیش بینی می کند (بند ماده 8). آئین نامه سازمان زندانها مصوب فروردین 1372، یکی از وظایف آن سازمان را «شناخت روشهای پیشگیری از وقوع جرائم» اعلام می کند (بند 11 ماده 23) و بالاخره قانون اصلاح قانون مبارزه با مواد مخدر مصوب 17/8/1376 بر پیشگیری از جرائم مرتبط با مواد مخدر به عنوان یکی از وظایف «ستاد مبارزه با مواد مخدر» به ریاست جمهوری تأکید دارد (ماده 33). در اجرای این ماده و به منظور کنترول اعتیاد به مواد مخدر، ستاد در 20 بهمن 1377 آئین نامه «پیشگیری از اعتیاد، درمان و حمایت از افراد در معرض خطر اعتیاد به مواد مخدر» را نیز تصویب کرده است.

بدین ترتیب ملاحظه می شود که در سطوح بین المللی، قاره ای، منطقه ای و ملی پیشگیری از بزهکاری (پیشگیری غیر کیفری)، در کنار سرکوبی کیفری و سرکوبی غیرکیفری جرائم خاصی برخوردار شده است که یا به عنوان یک وظیفه جدید به عهده نهاد پلیس سنتی گذاشته شده یا برای اجرای آن، اشکال جدید پلیس، یعنی پلیس های محلی و بعضاً «پلیس های اداری» خاصی، ایجاد شده است.

اما در این برآنیم که ابتدا مبانی پیشگیری و انواع آن را بررسی کنیم (گفتار نخست) و سپس به جایگاه پلیس محلی که شکل جدیدی از پلیس است در پیشگیری از بزهکاری به طور کلی و پیشگیری از جرایم محلی یا خرد به طور اخص (گفتار دوم) بپردازیم.

گفتار نخست

پیشگیری از بزهکاری

واژه پیشگیری امروزه در معنی جاری و متداول آن دارای دو بعد است: پیشگیری کردن یا جلوگیری کردن هم به معنی «پیش دستی کردن، پیشی گرفتن و به جلوی چیزی رفتن» و هم به معنی «آگاه کردن، خبر چیزی را دادن و هشدار دادن» است. اما در جرم شناسی پیشگیرانه، در معنی اول آن مورد استفاده واقع می شود، یعنی با کاربرد فنون مختلف به منظور جلوگیری از وقوع بزهکاری، هدف به جلوی جرم رفتن و پیشی گرفتن از بزهکاری است. اما از نظر علمی پیشگیری یک مفهوم منطقی – تجربی است که همزمان از تأملات عقلانی و مشاهدات تجربی ناشی می شود. شاید بتوان گفت به تعداد صاحبنظران جرم شناسی، تعریف و طبقه بندی (تیپولوژی) از پیشگیری ارائه شده است. آقای گسن، جرم شناسی فرانسوی، برای پیشگیری یعنی «اقدام نسبت به عوامل و فرایندهای بزهکاری» چهار معیار در نظر گرفته است.

1-اقدامی پیشگیرنده تلقی می شود که هدف اصلی آن تضمین پیشگیری از بزهکاری یا «انحرافات جرم گونه» باشد، یعنی اقدان مؤثر علیه عوامل یا فرایندهایی که در بروز بزهکاری و انحراف، نقش تعیین کننده و قاطع ایفا می کنند.

2-تدابیر یا اقدام های پیشگیرنده جنبه جمعی دارد، یعنی مخاطب آن، کل جمعیت یا گروه یا بخش معینی از آن است.

3-زمانی که هدف، اجتناب از انتخاب رفتارهای مجرمانه یا منحرفانه است، اقدامها یا تدابیری پیشگیرانه خوانده می شود که قبل از ارتکاب اعمال بزهکارانه یا کجروانه و نه بعد از آن اعمال شوند.

4-و بالاخره، اگر پیشگیری شامل اعمال تدابیر یا اقدامهایی قبل از ارتکاب هر جرم کیفری یا پیش از انتخاب هر رفتار منحرفانه است، در آن صورت، این تدابیر یا اقدامها نمی توانند مستقیماً قهرآمیز و سرکوبگر باشند، زیرا اعمال سرکوبی کیفری مستلزم آن است که جرمی قبلاً ارتکاب یافته باشد.

آقای گسن با توجه به این معیارهای چهارگانه معتقد است که «پیشگیری شامل مجموع تدابیر سیاست جنایی – به استثناء تدابیر نظام کیفری – می شود که غایت یا انحصاری یا لااقل جزئی آن، تحدید امکان وقوع مجموع اقدامهای مجرمانه از طریق غیرممکن کردن، دشوارتر کردن یا کمتر کردن محتمل کردن آنها است».

در جرم شناسی و برحسب تاریخ ظهور آنها، شش نوع پیشگیری قابل تفکیک از هم است بدون این که این تفکیک و طبقه بندی مطلق باشد، چهار نوع نخست تحت عنوان «پیشگیری متداول» و دو نوع دیگر به عنوان «پیشگیری جدید» مورد توجه قرار می گیرد. بدیهی است که این پیشگیریها هر یک مبتنی بر مکتب و نظریه خاصی در جرم شناسی است.

الف_ پیشگیری متداول

1-قدیمی ترین نوع پیشگیری، پیشگیری از بزهکاری اطفال و پیشگیری از بزهکاری عمومی است. طبق در مورد اطفال و نوجوانان بزهکار که شخصیت آنها در حال شکل گیری و قوام یافتن است، باید از تدابیر پرورشی و بازپروری استفاده نمود، حال آن که در مورد بزهکاران بزرگسال باید از اعاب انگیزی از طریق تهدید به مجازات استفاده کرد، زیرا شخصیت آنها شکل و قوام گرفته است. پیشگیری اخیر با معیارهایی که قبلاً گفتیم قدری جنبه کیفری به خود می گیرد و بی تردید پلیس و نودهای خارجی پلیس سنتی به عنوان یکی از ارکان نظام کیفری در آن نقش مهمی دارد.

2-پشگیری عمومی و پیشگیری اختصاصی، نوع دیگر پیشگیری از بزهکاری است. در پیشگیری عمومی اقدام علیه عوامل بزهکاری مورد توجه است.

بدیهی است نهادهای مردمی و خود مردم از جمله خانواده، مدرسه، محله، … محیط سربازی در این نوع پیشگیری اختصاصی نقش عمده ای دارند. حال آن در پیشگیری اختصاصی تر جرائم و خنثی کردن آنها مورد توجه قرار می گیرد.

3-پیشگیری انفعالی (منفعل) و پیشگیری فعال که نخستین آورده اجلاسهای اینترپل در مورد پیشگیری است، از اواسط سالهای 60 میلادی، در جرم شناسی مطرح شده است. در پیشگیری منفعلانه (انفعالی) بعضی اقدامهای معمول پیشگیرنده، از نوع «هشدار پلیسی»، به استقبال پدیده ای که باید مانع وقوع آن شد نمی روند، بلکه به طور انفعالی منتظر تأثیر این اقدامها باقی می مانند؛ حال آن که در پیشگیری فعال پلیس برای اجتناب از وقوع عمل می کند و مثلاً برنامه ریزی و هدایت اوقات فراغت گروهی از جوانان را که در معرض جرم یا انحراف در زمان یا مکان خاصی قرار دارند، به عهده می گیرد.

مشارکت جامعه مدنی و مثلاً شوراهای شهر و شهرداریه